Znajomość ustawowych zapisów często może pomóc w rozwiązaniu trudnej sytuacji prawnej. Jednym z przykładów jest Kodeks cywilny, a w nim artykuły dotyczące tzw. wad oświadczenia woli (art. 82-88).
Czym są wady oświadczenia woli?
Wady oświadczenia woli to pewne okoliczności związane ze stanem psychicznym człowieka lub stanem jego wiedzy, które towarzyszą składaniu oświadczenia woli (np. podpisaniu umowy), a które mają wpływ na ważność tej czynności prawnej lub wywołane przez nią skutki.
Polskie prawo wyróżnia pięć przypadków, w których możemy mówić o wadzie oświadczenia woli. Zalicza się do nich:
– stan wyłączający świadome i swobodne podjęcie decyzji lub wyrażenie woli
– pozorność
– błąd (w tym również zniekształcenie przez posłańca)
– podstęp
– groźbę
Kiedy możemy się powołać na daną wadę oświadczenia woli?
W przypadku braku świadomości lub swobody sprawa jest jasna. Nieważne jest oświadczenie woli podjęte w stanie fizycznym lub psychicznym, który pozwala odpowiedzialnie i z pełną świadomością decydować. Chodzi tutaj także o przemijające zaburzenia, jeżeli w chwili dokonywania czynności miały one wpływ na świadome lub swobodne działanie, np. podpisanie umowy pod wpływem alkoholu, w stanie głodu narkotycznego lub w momencie braku odpowiedniego poziomu aktywności psychicznej spowodowanego brakiem snu. Możemy również w tym miejscu wyróżnić tzw. przymus fizyczny polegający np. na tym, że gdy jesteśmy tego nieświadomi, ktoś chwyta nas za rękę i składa nią podpis lub podnosi naszą rękę przy głosowaniu. Problem pojawia się w momencie, gdy musimy udowodnić, że sytuacja wyłączająca brak świadomości lub swobody do wyrażenia ważnego oświadczenia woli miała miejsce, bowiem ciężar dowodu w tym wypadku spoczywa na osobie, która chce powołać się na nieważność czynności prawnej.
Drugą wskazaną w Kodeksie cywilnym wadą jest pozorność. Przepis mówi nam, że bezwzględnie nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie „za jej zgodą dla pozoru”. Chodzi o sytuację, gdy pomiędzy stronami doszło do potajemnego porozumienia, iż ujawnione wobec osób trzecich oświadczenie woli nie wywoła skutków. Takie działanie może mieć na celu np. uniknięcie egzekucji w przypadku, gdy strony zawierają pozorną umowę sprzedaży danej rzeczy, aby wierzyciele jednej ze stron nie mogli zaspokoić swoich roszczeń poprzez np. sprzedaż tej rzeczy. Równocześnie wyróżnia tzw. ukrytą czynność prawną, jeżeli oprócz dokonania czynności pozornej dochodzi do innej nieujawnionej czynności, np. darowizny. Takie działanie często motywowane jest faktem, że treść podejmowanej czynności jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego, dlatego ocenia się je właśnie z takiego punktu widzenia. Pomimo że pozorne oświadczenie woli jest nieważne, może mieć skutki wobec osób trzecich, które odpłatnie nabyły prawo lub zostały zwolnione z pewnego zobowiązania, działając w zaufaniu, że oświadczenie woli na to pozwalające nie było pozorne.
Kolejnym przypadkiem wady wskazanym w polskich przepisach jest błąd. Mamy z nim do czynienia, gdy w momencie oświadczenia woli lub podpisywania umowy istnieje niezgodność pomiędzy obiektywną rzeczywistością, a jej odbiciem w świadomości człowieka. Powołać na błąd można się w przypadku, gdy został on wywołany przez drugą stronę, nawet w niezawiniony sposób. Poza tym powinien być prawnie doniosły, czyli wywoływać nieprawdziwe wyobrażenie co do treści czynności, a więc w zakresie wzajemnych praw i obowiązków stron umowy. Pod wpływem błędu będziemy działać więc np. w momencie, gdy kupujemy rzecz myśląc, że jest ona nowa, podczas, gdy jest używana lub gdy kupujemy kopię myśląc, że to oryginał. Warto pamiętać, że w przypadku, gdy chcemy powołać się na błąd, musimy mieć na uwadze także interes drugiej strony, może się bowiem okazać, że błąd nie został przez nią wywołany specjalnie. Nie zostanie to wzięte pod uwagę, gdy druga strona albo błąd celowo wywołała, albo o nim wiedziała lub mogła się łatwo dowiedzieć.
Przepisy o błędzie stosuje się także w przypadku, gdy oświadczenie woli było składane innej osobie za pośrednictwem posłańca, który zniekształcił jego treść. Powołać się można na ten fakt, gdy zniekształcenie ma istotny charakter lub osoba, do której skierowane było błędne oświadczenie, mogła wiedzieć, że takie jest lub łatwo to zweryfikować. Należy zaznaczyć, że w przypadku wady oświadczenia woli, jaką jest błąd, Kodeks cywilny nie przewiduje bezwzględnej nieważności oświadczenia woli, a wskazuje jedynie, że osoba, która je złożyła, może uchylić się od jego skutków.
Bardzo podobną do błędu i stanowiącą w pewnym sensie jego kwalifikowaną formę jest wada oświadczenia woli zwana podstępem. Dochodzi wtedy do sytuacji, gdy osoba składająca oświadczenie woli lub zawierająca umowę jest celowo wprowadzana w błąd przez drugą stronę (lub umacnia się jej przekonanie w danej sprawie), aby skłonić ją do złożenia oświadczenia o konkretnej treści. Za podstęp uznaje się także przemilczenie istotnych informacji, gdy istniał obowiązek ich udzielenia. Podobnie jak w przypadku błędu, polskie przepisy nie przewidują w przypadku podstępu bezwzględnej nieważności oświadczenia woli, ale pozwalają na uchylenie się od jego skutków.
Ostatnią wskazaną w ustawie wadą oświadczenia woli jest groźba. Jest to celowe i bezprawne działanie związane z użyciem przymusu, którego celem jest zmuszenie kogoś do określonego zachowania się wbrew swojej woli. Należy tu pamiętać, że bezprawność zachodzi nawet wówczas, gdy groźba dotyczy podjęcia działań dozwolonych względem osoby lub osób trzecich z nim związanych, ale podjętych w celu nakłonienia kogoś np. do podpisania umowy. Ważne jest zwrócenie uwagi na fakt, czy groźba jest poważna. Oczywiście zależy to od danych okoliczności, które należy oceniać indywidualnie. Groźba jest uznana za poważną, jeżeli składający oświadczenie mógł się realnie obawiać jej następstw. Umowa zawarta pod wpływem groźby jest ważna, ale można uchylić się od jej skutków.
Jak uchylić się od skutków wadliwego oświadczenia woli?
Jak wspomniano powyżej, w przypadku pozorności oraz stanu wyłączającego świadome i swobodne wyrażenie woli oświadczenie woli nie jest ważne. W przypadku, gdy ktoś chciałby wywodzić stamtąd skutki prawne, konieczne jest udowodnienie, że zaszły okoliczności, które powodują nieważność oświadczenia woli czy dokonania czynności, np. podpisania umowy.
Natomiast w przypadku błędu, podstępu lub groźby mamy do czynienia z umową ważną, ale wzruszalną. Znaczy to, że możemy uchylić się od jej skutków poprzez złożenie nowego oświadczenia woli, w którym wskazujemy, że uchylamy się skutków prawnych oświadczenia złożonego wcześniej. Takie zachowanie skutkuje wygaśnięciem wszelkich konsekwencji prawnych umowy z mocą wsteczną, a strony mają obowiązek zwrócić sobie to, co w wyniku jej zawarcia uzyskały.
W zależności od okoliczności, od oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, podstępu i groźby możemy się uchylić poprzez:
- Nowe oświadczenie woli, np. pismo, które przekazujemy drugiej stronie.
- Wniesienie pozwu do właściwego sądu, gdy druga strona umowy nie chce uznać nowego oświadczenia woli i żąda od nas wywiązania się z umowy. Sąd zbada wtedy okoliczności sprawy i wyda orzeczenie, które stanowić będzie potwierdzenie dla złożonego wcześniej przez nas oświadczenia.
- Wniesienia zarzutu procesowego, np. w sprawie, w której przeciwko nam toczy się postępowanie w związku z niewykonaniem umowy. Wtedy w piśmie do sądu (np. odpowiedzi na pozew) lub ustnie do protokołu składamy oświadczenie, że uchylamy się od skutków umowy, której niewykonanie stanowi podstawę postępowania.
Co powinno zawierać oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych?
W chwili, gdy chcemy uchylić się np. od zawartej pod wpływem błędu umowy, składamy drugiej stronie umowy pismo, które powinno zawierać pewne konieczne elementy:
– nasze dane osobowe i kontaktowe,
– oznaczenie adresata oświadczenia,
– miejscowość i datę sporządzenia oświadczenia,
– odpowiedni tytuł, np. „Oświadczenie o uchyleniu się od umowy z dnia …”,
– wskazanie od jakiego oświadczenia woli się uchylamy oraz na czym polegał błąd i jakie wywarł on skutki na kształt umowy,
– odpowiednie żądanie, np. zwrot zapłaconych pieniędzy,
– podpis własnoręczny.
Można w takim piśmie wskazać, że w przypadku niespełnienia naszych żądań swoich praw będziemy dochodzić na drodze postępowania sądowego.
Pismo powinniśmy skutecznie dostarczyć, tzn. wysłać je za pośrednictwem poczty, listem poleconym z potwierdzeniem odbioru lub oddać osobiście za pokwitowaniem.
Terminy
Niezwykle ważną jest również świadomość, iż polskie prawo przewiduje, że uchylić się od wadliwego oświadczenia woli możemy tylko w określonym terminie, tj. jednego roku. Liczy się go w następujący sposób:
– w przypadku błędu i podstępu – od dnia jego wykrycia,
– w przypadku groźby – od chwili, gdy stan obawy przed spełnieniem groźby ustał.
Mateusz Wilk/Ostrzegamy.online